Dự phòng trước phơi nhiễm HIV bằng thuốc ARV (PrEP) đã được sử dụng rất phổ biến tại Việt Nam, hiện nay có hàng chục ngàn người đang sử dụng thuốc ARV để dự phòng lây nhiễm HIV trên toàn quốc. Tuy nhiên những người mong muốn sử dụng cần lưu ý gì để giảm các tác dụng không mong muốn và đạt hiệu quả cao khi sử dụng.
1. Không sử dụng thuốc ARV điều trị cho người nhiễm HIV để dự phòng trước phơi nhiễm HIV
Như chúng ta biết hiện nay thuốc ARV đang được sử dụng với 2 mục đích:
- Cho người chưa nhiễm HIV: Để dự phòng không bị nhiễm HIV.
- Cho người đã nhiễm HIV để ức chế vi rút HIV không nhân lên từ đó giúp người nhiễm HIV sống khỏe mạnh và không làm lây truyền HIV sang người khác.
Dự phòng trước phơi nhiễm HIV (Pre-Exposure Prophylaxis - PrEP) là sử dụng thuốc ARV cho người chưa nhiễm HIV nhưng có hành vi nguy cơ cao lây nhiễm HIV để dự phòng lây nhiễm HIV. Thuốc kháng vi rút sử dụng trong PrEP là thuốc có chứa Tenofovir và tùy theo từng quốc gia hoặc phác đồ sử dụng, có thể các bác sĩ kê đơn (toa) sử dụng 1 hoặc 2 loại thuốc kháng HIV. Các phác đồ phối hợp hay sử dụng là TDF/FTC (300mg/200mg) hoặc TDF/3TC (300mg/300mg) hoặc TDF (300mg). Việt Nam, chương trình PrEP đang sử dụng chủ yếu là loại phối hợp 2 thuốc: Tenofovir và Emtricitabine (TDF/FTC).
Truvada – một loại thuốc dự phòng trước phơi nhiễm HIV
Còn thuốc kháng vi rút sử dụng điều trị cho người nhiễm HIV được phối hợp 3 loại thuốc khác nhau, cho người lớn sử dụng phác đồ bậc 1 thường phối hợp các thuốc như: TDF + 3TC (hoặc FTC) + DTG1 hoặc TDF + 3TC + EFV 400 mg hoặc TDF + 3TC (hoặc FTC) + EFV 600mg v.v…
Như vậy tuy có chung là thuốc kháng vi rút nhưng mục đích điều trị khác nhau nên cách phối hợp thuốc trong điều trị khác nhau. Vì vậy người chưa nhiễm HIV sử dụng thuốc ARV để dự phòng trước phơi nhiễm HIV không thể sử dụng thuốc của người nhiễm HIV và ngược lại. Việc sử dụng không đúng sẽ có thể làm cho việc dự phòng hay điều trị không có hiệu quả mà còn có thể có tác dụng không mong muốn.
Bất cứ ai muốn sử dụng thuốc ARV để dự phòng trước phơi nhiễm HIV cần được khám, xét nghiệm và tư vấn, kê đơn bởi các bác sĩ chuyên khoa điều trị HIV/AIDS.
2. Không tùy tiện phác đồ PrEP hàng ngày sang ED PrEP (PrEP tình huống)
Hiện nay PrEP sử dụng hàng ngày để để dự phòng lây nhiễm HIV cho một số nhóm sau:
- Nam có quan hệ tình dục đồng giới.
- Người chuyển giới nữ.
- Người bán dâm.
- Người tiêm chích ma túy.
- Bạn tình của người nhiễm HIV mà người nhiễm HIV đó chưa điều trị ARV hoặc điều trị ARV nhưng tải lượng HIV chưa đạt dưới ngưỡng phát hiện (cón ≥ 200 bản sao/ml máu);
Như vậy PrEP hàng ngày có thể chỉ định cho tất cả người đủ tiêu chuẩn điều trị PrEP. Người sử dụng PrEP sẽ uống thuốc hàng ngày, mỗi ngày một viên và cần uống vào một thời điểm nhất định để tạo ra thói quen uống thuốc đều đặn. Nếu quên liều, cần uống ngay khi nhớ ra. Tuy nhiên không được uống quá 2 liều trong một ngày (trong 24 giờ).
Tuy nhiên sử dụng PrEP theo tình huống ED PrEP chỉ được chỉ định sử dụng cho nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) nhưng không có quan hệ tình dục thường xuyên (tần suất quan hệ tình dục trung bình dưới 2 lần/tuần). Khách hàng đủ tiêu chuẩn sử dụng PrEP nếu muốn sử dụng PrEP theo tình huống, sẽ được bác sĩ tư vấn trước khi đưa ra quyết định. Cách sử dụng PrEP uống theo tình huống: sử dụng theo công thức: 2 + 1 + 1 tức là:
- Uống 2 viên (liều đầu tiên) trước khi quan hệ tình dục từ 2 - 24 giờ.
- Uống viên thứ 3: sau 24 giờ tính từ khi uống liều đầu tiên
- Uống viên thứ 4: sau 24 giờ tính từ khi uống liều thứ hai.
Như vậy sử dụng PrEP theo tình huống chỉ sử dụng cho nam quan hệ tình dục đồng giới, do vậy việc chuyển đổi từ sử dụng PrEP hàng ngày sang sử dụng theo tình huống và ngược lại cũng chỉ áp dụng với đối tượng là nam quan hệ tình dục đồng giới. Việc sử dụng cũng cần lưu ý như sau:
- Đang sử dụng PrEP hàng ngày có thể chuyển đổi sang PrEP theo tình huống khi tần suất quan hệ tình dục trung bình dưới 2 lần/tuần và bảo đảm uống thuốc trước 24 giờ hoặc chậm nhất là 2 giờ trước khi quan hệ tình dục.
- Chuyển đổi từ PrEP tình huống sang PrEP hàng ngày nếu tần suất quan hệ tình dục từ 2 lần trở lên trong một tuần.
Tất cả nam quan hệ tình dục đồng giới muốn chuyển đổi cần thảo luận với bác sĩ và tuân thủ điều trị theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc.
3. Đã là thuốc, việc sử dụng cần có chỉ định của thầy thuốc, không tự ý sử dụng
PrEP được chỉ định cho người lớn hoặc vị thành niên có các tiêu chuẩn sau:
- Xét nghiệm HIV âm tính và,
- Trong vòng 6 tháng qua có ít nhất một yếu tố dưới đây:
o Có bạn tình nhiễm HIV chưa điều trị ARV hoặc điều trị ARV nhưng tải lượng HIV ≥ 200 bản sao/ml hoặc chưa được xét nghiệm tải lượng HIV;
o Có quan hệ tình dục với người thuộc nhóm nguy cơ cao nhiễm HIV (người tiêm chích ma túy, nam quan hệ tình dục đồng giới…);
o Có một trong các yếu tố sau: 1) quan hệ tình dục đường hậu môn hoặc âm đạo không sử dụng bao cao su với hơn 01 bạn tình; 2) đã mắc hoặc đang điều trị bệnh lây truyền qua đường tình dục; 3) đã sử dụng PEP; 4) Có quan hệ tình dục để đổi lấy tiền hoặc hiện vật; 5) có sử dụng ma túy đá trong khi quan hệ tình dục; 6) có nhu cầu sử dụng PrEP;
o Dùng chung bơm kim tiêm hoặc dụng cụ tiêm chích.
PrEP không chỉ định điều trị PrEP cho các trường hợp sau:
- HIV dương tính;
- Độ thanh thải creatinin ước tính < 60 ml/phút;
- Có dấu hiệu nhiễm HIV cấp hoặc có khả năng mới nhiễm HIV;
- Dị ứng hoặc có chống chỉ định với bất kỳ thuốc nào trong phác đồ PrEP;
- Dưới 35 kg
Một điểm cũng cần lưu ý nữa là không chỉ định PrEP nếu có phơi nhiễm với HIV trong vòng 72 giờ qua. Cũng không cần chỉ định PrEP nếu chỉ có một bạn tình duy nhất, xét nghiệm tải lượng HIV của bạn tình nhiễm HIV đang điều trị ARV <200 bản sao/ml và tuân thủ điều trị tốt.
Với người muốn sử dụng PrEP theo tình huống cũng chỉ có chỉ định cho nam quan hệ tình dục đồng giới có chỉ định dùng PrEP và khi có tần suất quan hệ tình dục trung bình dưới 2 lần/tuần; đảm bảo được việc dùng thuốc PrEP trong vòng 2-24 giờ trước khi quan hệ tình dục.
Không sử dụng PrEP theo tình huống cho các tình huống: Phụ nữ hoặc người chuyển giới nữ; Chuyển giới nam có quan hệ tình dục qua đường âm đạo; Nam quan hệ tình dục với nữ qua đường âm đạo/hậu môn; Người có mắc viêm gan B mạn tính; Người tiêm chích ma túy.
4. Không phải sử dụng thuốc sẽ có tác dụng ngay
Vì là dự phòng trước phơi nhiễm HIV nên chắc chắn cần phải sử dụng thuốc ARV trước khi phơi nhiễm HIV (trước quan hệ tình dục). Đối với người có nguy cơ lây nhiễm HIV qua quan hệ tình dục đường âm đạo hoặc qua đường máu: PrEP chỉ có tác dụng bảo vệ tối đa sau khi sử dụng đủ 21 ngày thuốc ARV liên tục. Đối với nam quan hệ tình dục đồng giới qua hậu môn: hiệu quả tối đa sau 7 ngày uống liên tục hoặc uống 2 viên TDF/FTC trước khi quan hệ tình dục 2 -24 giờ.
Một vấn đề khác cần lưu ý đối với người quan hệ tình dục qua đường âm đạo và nguy cơ lây nhiễm qua đường máu: PrEP cần được tiếp tục sử dụng đến hết 28 ngày sau lần phơi nhiễm cuối cùng. Đối với người nam quan hệ tình dục đồng giới qua hậu môn: cần tiếp tục sử dụng thuốc PrEP 2 ngày sau lần quan hệ tình dục cuối cùng.
5. Thuốc nào cũng có tác dụng phụ không mong muốn
Hầu hết những người sử dụng PrEP không gặp tác dụng phụ nào nghiêm trọng. Tuy nhiên có một số ít người có thể gặp phải một số tác dụng phụ như: buồn nôn, tiêu chảy, đau bụng, chóng mặt, đau đầu, chán ăn...Thông thường, các tác dụng phụ này sẽ hết sau một đến hai tuần. Cần gọi điện và đến gặp bác sĩ ngay nếu những biểu hiện này kéo dài và ảnh hưởng đến sinh hoạt của khách hàng.
Với những người sử dụng PrEP trong thời gian dài có thể gây loãng xương hoặc ảnh hưởng đến thận tuy nhiên rất ít gặp. Vì vậy, người sử dụng PrEP được khám, xét nghiệm trước khi sử dụng và cần theo dõi định kỳ.
6. Sử dụng PrEP vẫn cần sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục
Người sử dụng PrEP vẫn cần sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục, bởi vì:
- PrEP giúp phòng lây nhiễm HIV mà không phòng được các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác, không có tác dụng tránh thai. Vì vậy sử dụng bao cao su song song với sử dụng PrEP giúp dự phòng các bệnh lây truyền qua đường tình dục như lậu, giang mai viêm gan B, C...và tránh mang thai ngoài ý muốn.
- PrEP làm giảm nguy cơ lây nhiễm HIV nhưng vẫn có một tỷ lệ nhỏ có khả năng lây nhiễm. Vì vậy để an toàn, bạn luôn sử dụng PrEP và sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục như biện pháp bổ sung cho nhau.
