Thuốc ARV (viết tắt tiếng Anh: Antiretroviral viết tắt là ARV– tức thuốc kháng HIV) là nhóm gồm nhiều loại thuốc khác nhau có men sao chép ngược có khả năng ức chế sự phát triển của HIV. Hiện nay thuốc sử dụng rộng rãi trong cả điều trị cho người nhiễm HIV và dự phòng lây nhiễm HIV.
Dự phòng lây nhiễm HIV bằng thuốc ARV: Là sử dụng thuốc ARV cho người chưa nhiễm HIV nhưng có các hành vi nguy cơ để dự phòng lây nhiễm HIV. Dự phòng bằng thuốc ARV thường được sử dụng cho cả những người trước và sau khi bị phơi nhiễm (tiếp xúc trực tiếp với máu hoặc dịch sinh học của người nhiễm HIV) với HIV.
Dự phòng trước phơi nhiễm HIV (PrEP - Pre-Exposure Prophylaxis thường rất hay sử dụng hiện nay. Đây là biện pháp sử dụng thuốc ARV cho người chưa nhiễm HIV nhưng có hành vi nguy cơ cao lây nhiễm HIV để dự phòng lây nhiễm HIV và là biện pháp dự phòng chủ động (dùng thuốc ARV trước phơi nhiễm HIV).
ARV sử dụng trong chương trình PrEP là thuốc có chứa Tenofovir đơn thuần hoặc chứa 2 loại thuốc kháng vi rút phối hợp.
Ở Việt Nam, chương trình PrEP đang sử dụng là loại phối hợp 2 thuốc: Tenofovir và Emtricitabine (TDF/FTC).
Khi uống thuốc, nồng độ thuốc ARV trong máu ngăn chặn không cho virút HIV xâm nhập và nếu vi rút có xâm nhập được vào cơ thể cũng không nhân lên trong cơ thể. Từ đó dự phòng được lây nhiễm HIV. Người sử dụng PrEP nếu tuân thủ tốt theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc có thể làm giảm nguy cơ lây nhiễm HIV từ 96-99%.
Theo hướng dẫn của Bộ Y tế, PrEP được sử dụng để dự phòng lây nhiễm HIV cho các nhóm sau:
- Nam có quan hệ tình dục đồng giới (MSM).
- Người chuyển giới nữ.
- Người bán dâm.
- Người tiêm chích ma túy.
- Bạn tình của người nhiễm HIV mà người nhiễm HIV đó chưa điều trị ARV hoặc điều trị ARV nhưng tải lượng HIV chưa đạt dưới ngưỡng phát hiện (cón ≥ 200 bản sao/ml máu);
Vì là thuốc kê đơn theo chỉ định của thầy thuốc nên hiện nay thuốc không bán tự do mà người có nhu cầu sử dụng PrEP cần phải đến các cơ sở cung cấp dịch vụ PrEP để được các bác sĩ khám, tư vấn, xét nghiệm, chỉ định điều trị và được, hướng dẫn sử dụng.
Một người khi được bác sĩ đánh giá đủ tiêu chuẩn sử dụng thuốc sẽ được tư vấn để lựa chọn một trong hay phương thức sau:
- Sử dụng PrEP hàng ngày: PrEP hàng ngày có thể chỉ định cho tất cả người đủ tiêu chuẩn điều trị PrEP. Người sử dụng PrEP sẽ uống thuốc hàng ngày, mỗi ngày một viên. Nên uống vào một thời điểm nhất định để tạo ra thói quen uống thuốc đều đặn. Nếu quên liều, cần uống ngay khi nhớ ra. Tuy nhiên không được uống quá 2 liều trong một ngày (trong 24 giờ).
Sử dụng PrEP theo tình huống:
- Sử dụng PrEP theo tình huống chỉ được chỉ định sử dụng cho nam quan hệ tình dục đồng giới (MSM) nhưng không có quan hệ tình dục thường xuyên (tần suất quan hệ tình dục trung bình dưới 2 lần/tuần). Nói một cách khác là nếu mọi người có thể lựa chọn sử dụng PrEP hàng ngày thì chỉ có nam quan hệ tình dục đồng giới mới có thể lựa chọn việc sử dụng PrEP theo tình huống. Khách hàng đủ tiêu chuẩn sử dụng PrEP nếu muốn sử dụng PrEP theo tình huống, sẽ được bác sĩ tư vấn trước khi đưa ra quyết định. Cách sử dụng PrEP uống theo tình huống: sử dụng theo công thức: 2 + 1 + 1 tức là:
o Uống 2 viên (liều đầu tiên) trước khi quan hệ tình dục từ 2 - 24 giờ.
o Uống viên thứ 3: sau 24 giờ tính từ khi uống liều đầu tiên
o Uống viên thứ 4: sau 24 giờ tính từ khi uống liều thứ hai.
Công thức uống thuốc 2 + 1 + 1 áp dụng cho PrEP tình huống
Như vậy những người nam quan hệ tình dục đồng giới có thể chuyển đổi từ sử dụng PrEP hàng ngày sang sử dụng theo tình huống và ngược lại. Một người đang sử dụng PrEP hàng ngày có thể chuyển đổi sang PrEP theo tình huống khi tần suất quan hệ tình dục trung bình dưới 2 lần/tuần và bảo đảm uống thuốc trước 24 giờ hoặc chậm nhất là 2 giờ trước khi quan hệ tình dục. Nếu một người tần suất quan hệ tình dục từ 2 lần trở lên trong một tuần thì cần chuyển đổi từ PrEP tình huống sang PrEP hàng ngày.. Tất cả nam quan hệ tình dục đồng giới muốn chuyển đổi cần thảo luận với bác sĩ và tuân thủ điều trị theo đúng hướng dẫn của thầy thuốc.
Cũng chính vì PrEP là sử dụng thuốc ARV để dự phòng lây nhiễm HIV nên cũng cần sử dụng thuốc theo đúng hướng dẫn mới cơ hiệu quả cao. Đối với người có nguy cơ lây nhiễm HIV qua quan hệ tình dục đường âm đạo hoặc qua đường máu, PrEP chỉ có tác dụng bảo vệ tối đa sau khi sử dụng đủ 21 ngày thuốc ARV liên tục. Đối với nam quan hệ tình dục đồng giới qua hậu môn: hiệu quả tối đa sau 7 ngày uống liên tục hoặc uống 2 viên TDF/FTC trước khi quan hệ tình dục 2 -24 giờ. Tuy nhiên cũng cần lưu ý là đối với người quan hệ tình dục qua đường âm đạo và nguy cơ lây nhiễm qua đường máu thì PrEP cần được tiếp tục sử dụng đến hết 28 ngày sau lần phơi nhiễm cuối cùng và nam quan hệ tình dục đồng giới qua hậu môn cần tiếp tục sử dụng thuốc PrEP 2 ngày sau lần quan hệ tình dục cuối cùng.
Một số người băn khoăn về tác dụng phụ khi sử dụng PrEP. Cũng vì là thuốc nên khi sử dụng PrEP có thể có tác dụng phụ, tuy nhiên các nghiên cứu đã chỉ ra rằng hầu hết những người sử dụng PrEP không gặp tác dụng phụ nào nghiêm trọng. Chỉ một số ít người có thể gặp phải một số tác dụng phụ như: buồn nôn, tiêu chảy, đau bụng, chóng mặt, đau đầu, chán ăn...Thông thường, các tác dụng phụ này sẽ hết sau một đến hai tuần. Cần gọi điện và đến gặp bác sĩ ngay nếu những biểu hiện này kéo dài và ảnh hưởng đến sinh hoạt của khách hàng. Với những người sử dụng PrEP trong thời gian dài có thể gây loãng xương hoặc ảnh hưởng đến thận tuy nhiên rất ít gặp. Vì vậy, người sử dụng PrEP được khám, xét nghiệm trước khi sử dụng và cần theo dõi định kỳ.
PrEP không phải sử dụng suốt đời, có thể ngừng sử dụng PrEP khi người đang dùng không muốn sử dụng PrEP nữa với các lý do cá nhân hoặc họ không còn nguy cơ lây nhiễm HIV hay tác dụng phụ của thuốc…Thầy thuốc cũng có thể chỉ định dừng thuốc khi một người đang sử dụng PrEP nhưng bị nhiễm HIV (khi đó cần chuyển qua việc điều trị HIV bằng thuốc ARV suốt đời) hoặc khi gặp tác dụng phụ nghiêm trọng hay không còn cần thiết sử dụng nữa. Dù bất cứ lý do gì, người sử dụng cần t rao đổi với thầy thuốc trước khi ngừng sử dụng PrEP và thực hiện theo các chỉ dẫn của thầy thuốc trước khi ngừng sử dụng PrEP.
Do PrEP dự phòng lây nhiễm HIV nên có người cho rằng không cần dùng thêm bao cao su khi sử dụng PrEP khi quan hệ tình dục, tuy nhiên người sử dụng PrEP vẫn cần sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục bởi vì PrEP giúp phòng lây nhiễm HIV mà không phòng được các bệnh lây truyền qua đường tình dục khác, không có tác dụng tránh thai.
Sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục ngay cả khi đã dùng PrEP giúp bạn an toàn hơn
Vì vậy sử dụng bao cao su song song với sử dụng PrEP giúp dự phòng các bệnh lây truyền qua đường tình dục như lậu, giang mai viêm gan B, C...và tránh mang thai ngoài ý muốn chưa kể không có biện pháp nào bảo vệ bạn tuyệt đối khỏi lây nhiễm HIV. Do vậy dùng song song 2 biện pháp sẽ giúp người sử dụng an toàn hơn.
PrEP được cung cấp ở đâu?
Hiện tại, PrEP được cung cấp tại 26 thành phố lớn trên toàn quốc, và do tác dụng của PrEP, Bộ Y tế sẽ triển khai điều trị dự phòng tại tất cả các bang và thành phố trên cả nước trong thời gian tới.
